Hanesion

 Nid ar gyfer didoli defaid yn unig y defnyddiwyd y corlannau. Dywedodd ffarmwr o ardal Llanllechid wrthyf ei fod yn cofio ei dad yn sôn am yr adeg pan fyddai corlan Buarth Fro-wen, yng Nghwm Caseg, yn llawn o ferlod. Roedd ffermydd yr ardal yn magu hyd at gant o ferlod yr un ac yn eu pori ar y Carneddau cyn eu casglu yn y gorlan ac yna eu gyrru i lawr i ffair y Borth (Porthaethwy), tua 10 milltir i ffwrdd, lle byddent yn cael eu gwerthu fel merlod pwll glo.

Mae'r ardal o gwmpas y gorlan hon, ar Foel Llwyd, wedi'i gorchuddio â grug a llus. Dywedodd Dewi Jones, Rowen, wrthyf y byddai ei dad a’i daid yn dweud ei bod yn bwysig anfon y defaid i fyny i bori'r llus a’r grug ar ôl cneifio gan y credir eu bod yn llesol i iechyd defaid.

Pan ddechreuodd y stadau mawr amgáu’r tir comin tua’r 18fed ganrif (am ragor o wybodaeth, gweler yma), bu llawer o wrthwynebiad i'r broses, a therfysgoedd mewn rhai ardaloedd. Mewn un ardal yng ngogledd Cymru, byddai'r stad yn adeiladu wal i amgáu tir yn ystod y dydd, dim ond iddi gael ei dymchwel bob nos wrth i chwarelwyr ddychwelyd adref o'r gwaith.

Hyd at 1951, Stad y Penrhyn oedd yn berchen llawer o dir – a ffermydd –gogledd y Carneddau. Unwaith y flwyddyn, mynnai'r Stad bod ffermwyr ardal Abergwyngregyn yn anfon eu defaid i Gorlan Hen, un o’r corlannau ar dir y Stad, i’w cyfrif. Byddai unrhyw fferm â gormod o ddefaid yn wynebu dirwy (dull o atal gorbori yn ôl pob tebyg). Fodd bynnag, fel arfer rhyw wythnos cyn i hyn ddigwydd, byddai'r ffermwyr yn hel eu defaid i gorlan Buarth Newydd (yn y llun) sydd ar dir comin, i ffwrdd o gyrraedd y Stad. Trefnwyd yr helfa hon fel y gallai'r ffermwyr gyfrif y defaid eu hunain, cyn y cyfrif 'swyddogol'. Ni fyddai’n syndod bod ambell i ddafad ‘wedi mynd ar goll’ yn ystod yr wythnos ganlynol er mwyn sicrhau bod y niferoedd yn cyd-fynd â disgwyliadau Stad y Penrhyn! Daeth yr arferiad i ben pan drosglwyddwyd tir y Stad i'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol ym 1951.

Ganed Jacob Roberts ym Mryn Rhedyn, Llanfairfechan, ym 1869. Bu farw ei rieni pan oedd yn ifanc, a symudodd ei frodyr a chwiorydd o gartref y teulu yng nghanol y 1880au, gyda rhai yn mynd i dde Cymru i chwilio am waith. Aeth Jacob i aros gyda John Jones a’i deulu i Fferm y Glyn, Abergwyngregyn, a bu’n gweithio ar y fferm nes ei fod yn hŷn, ac wedi hynny daeth yn fugail yn gofalu am ddefaid y fferm ar y bryniau uwchben y pentref. Priododd ag Elizabeth yn 1896 a chawsant saith o blant.

Un gwanwyn oer bu storm eira hwyr a chafodd Jacob ei hun yn sownd ar y bryniau gyda'i ddefaid wrth i'r eira luwchio i ddyfnder o bump neu chwe throedfedd. Claddwyd llawer o’i braidd yn fyw y noson honno, a dim ond trwy gloddio lloches yn yr eira y llwyddodd Jacob i oroesi. Fore trannoeth, gan wybod na fyddai’n goroesi noson arall, ymlwybrodd i lawr y dyffryn gyda’i gŵn gan gyfarfod ar y ffordd â chriw achub a oedd wedi cael ei anfon o’r pentref.

Penderfynwyd na ddylai bugeiliaid fyth eto gael eu dal yn y fath amodau, a chodwyd cwt ym Mhant Mawr. Mae'r cwt yn dal i'w weld yno heddiw. Byddai Jacob yn defnyddio'r cwt ac roedd ganddo le ar gyfer tân bach gyda thegell ar gadwyn yn crogi uwch ei ben. O flaen y cwt mae olion corlan fach, yn ogystal â lloches lle, efallai, byddai Jacob yn clymu ei ferlen.

Bu farw Jacob yn 79 oed ym 1949.

(Gyda diolch i Margaret Roberts ac Ymddiriedolaeth Archeolegol Gwynedd)